Οι απαρχές της θεωρίας «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι»: Η Ελληνορθόδοξη Αρχιεπισκοπή Αμερικής και η ερμηνεία του 28ου κανόνα της εν Χαλκηδόνι Συνόδου
Το άρθρο του Μάθιου Νέιμι αναρτήθηκε στη διαδικτυακή έκδοση Orthodox History.
Η παρούσα δημοσίευση για πρώτη φορά παρουσιάσθηκε στο συνέδριο «100 χρόνια της Ελληνικής Αρχιεπισκοπής», που πραγματοποιήθηκε στην Ελληνορθόδοξη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού στις 7 Οκτωβρίου 2022. Είμαι υπόχρεος σε πολλούς φίλους και συναδέλφους που μελέτησαν το κείμενο εκ των προτέρων και συνέβαλαν με τα σχόλιά τους. Είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων στον M., ο οποίος έκανε τις πρωτότυπες μεταφράσεις των εγγράφων του 1908 και του 1922, καθώς και στους κανονολόγους π. Patrick Viscuso και Fr. John Erickson. Πατήστε εδώ για να δείτε στο YouTube την αρχική παρουσίαση κατά τις εργασίες του συνεδρίου (μαζί με σύντομες ερωταποκρίσεις).
To 1924 ο μελλοντικός Πατριάρχης Αλεξανδρείας, τότε μητροπολίτης Λεοντοπόλεως Χριστοφόρος, δημοσίευσε άρθρο με τίτλο «Η θέση του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Ορθόδοξη Εκκλησία»[1]. Ο Χριστοφόρος αρχίζει εξηγώντας ότι ο λόγος που συνέταξε τη μελέτη του ήταν «η τάση, που είχε το Οικουμενικό Πατριαρχείο κατά τα τελευταία δύο χρόνια να επιθυμεί να επεκτείνει την πνευματική του δικαιοδοσία επί κάθε εκκλησιαστικής περιφέρειας ή κάθε κοινότητας, που για τον έναν ή τον άλλο λόγο ήταν ή έμοιαζε να είναι στερημένη τακτικής πνευματικής διοικήσεως ή επιβλέψεως, δηλαδή ό,τι κανείς θα περιέγραφε ως “Εκκλησίες της Διασποράς”». Ο Χριστοφόρος παρουσιάζει την τάση αυτή ως κάποια καινοτομία, που εμφανίσθηκε «τα τελευταία δύο χρόνια», δηλαδή από το 1922.
***
Ένα από τα κομβικά προνόμια, που διεκδικεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είναι η δικαιοδοσία επί της λεγόμενης «Διασποράς», δηλαδή περιοχών εκτός των γεωγραφικών ορίων των άλλων Αυτοκεφάλων Εκκλησιών. Πολλές Αυτοκέφαλες Εκκλησίες δεν αποδέχονται αυτή τη διεκδίκηση, όπως αποδεικνύεται από την παρουσία εδώ στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες χώρες της Διασποράς της Αντιοχειανής, της Ρωσικής, της Σερβικής, της Ρουμανικής, της Βουλγαρικής και της Γεωργιανής δικαιοδοσίας. Όμως, το Οικουμενικό Πατριαρχείο επιμένει ότι αυτή η αποκλειστική υπερόρια δικαιοδοσία είναι αρχαία και ανάγεται στον 28ο κανόνα της εν Χαλκηδόνι Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου, που συνήλθε το 451.
Ο 28ος κανόνας είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο. Πρώτον, αναγνωρίζει ότι ο επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως έχει ίσα με τον επίσκοπο Ρώμης πρεσβεία χάρη στο γεγονός ότι η Κωνσταντινούπολη είναι πλέον πρωτεύουσα του αυτοκράτορα και πόλη της συγκλήτου. Στο δεύτερο σκέλος του κανόνα διακηρύσσεται:
«Καὶ ὥστε τοὺς τῆς Ποντικῆς, καὶ τῆς Ἀσιανῆς, καὶ τῆς Θρακικῆς διοικήσεως μητροπολίτας μόνους, ἔτι δὲ καὶ τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκόπους τῶν προειρημένων διοικήσεων χειροτονεῖσθαι ὑπὸ τοῦ προειρημένου ἁγιωτάτου θρόνου τῆς κατὰ Κωνσταντινούπολιν ἁγιωτάτης ἐκκλησίας»[2].
Η φράση «καὶ τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκόπους τῶν προειρημένων διοικήσεων» είναι η κεντρική στην ιεροκανονική διεκδίκηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την αποκλειστική δικαιοδοσία επί της «Διασποράς».
Το 2009 η Ελληνορθόδοξη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού εξέδωσε τη δήλωση «Η ηγεσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και η σημασία του 28ου κανόνα της Χαλκηδόνας». Η δήλωση περιείχε την ακόλουθη παράγραφο:
«Ο 28ος κανόνας της Χαλκηδόνας ρητά ανέθεσε στον επίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως την ποιμαντική φροντίδα των εδαφών εκτός των γεωγραφικών ορίων των άλλων κατά τόπους (Αυτοκεφάλων) Εκκλησιών. Την εποχή του 5ου αι. εκείνες οι περιοχές αναφέρονται συνήθως ως “βαρβαρικά έθνη”, διότι ευρίσκονταν εκτός της Βυζαντινής Κοινοπολιτείας. (Στην προς Ρωμαίους 1.14 ο Άγιος Απόστολος Παύλος χρησιμοποίησε επίσης τον όρο “βάρβαροι” για να αναφερθεί σε όσους ζούσαν εκτός της παλαιάς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας). Ο 28ος κανόνας της Χαλκηδόνας επιχειρεί να διασαφηνίσει την αναφορά στον 2ο κανόνα της Συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως, όπου διαλαμβάνεται ότι “τὰς δὲ ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἔθνεσι τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίας, οἰκονομεῖσθαι χρὴ κατὰ τὴν κρατήσασαν συνήθειαν τῶν Πατέρων”»[3].
Εδώ η θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι» εκτίθεται πλήρως. Όπως διατυπώθηκε σαφώς στο κείμενο της Σχολής του Τιμίου Σταυρού η αναφορά του 28ου κανόνα της Χαλκηδόνας στους «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκόπους τῶν προειρημένων διοικήσεων» επελέγη από τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας για να αναφερθεί «σε εκείνες τις περιοχές εκτός των γεωγραφικών ορίων των άλλων κατά τόπους (Αυτοκεφάλων) Εκκλησιών».
Αλλά τούτο δεν είναι κάτι που αναφέρεται ρητώς στον κανόνα, αποτελεί μια ερμηνεία. Εκ πρώτης όψεως ο κανόνας φαίνεται να αναφέρεται μόνον στους επισκόπους, οι οποίοι ανήκουν στις διοικήσεις Πόντου, Ασίας και Θράκης και υπηρετούν ανάμεσα σε συγκεκριμένους βαρβάρους[4].
Εγείρεται το ερώτημα: από πού εκκινεί η σύγχρονη ερμηνεία της «Διασποράς»; Προφανώς πρέπει να αρχίσουμε την αναζήτηση από τα τυπικά σχόλια των κανονολόγων. Ο Ζωναράς γράφει: «Ἀνατίθησι δὲ τῷ Κωνσταντινουπόλεως καὶ τὴν χειροτονίαν τῶν ἐπισκόπων τῶν ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐθνεσι, τοῖς οὖσιν ἐν ταῖς ῥηθείσαις διοικήσεσιν˙ οἷοί εἰσιν οἱ Ἀλανοὶ καὶ οἱ Ῥῶσοι˙ οἱ μὲν γὰρ, τῇ Ποντικῇ διοικήσει, οἱ δὲ Ῥῶσοι τῇ Θρακικῇ συμπαράκεινται»[i]. Ο Βαλσαμών εξηγεί τα όρια του «Πόντου», της «Ασίας» και της «Θράκης» και δηλώνει ότι «Ἐπισκοπὰς δὲ εἰπὲ εἶναι ἐν τοῖς βαρβάροις τὴν Ἀλανίαν, τὴν Ῥωσίαν καὶ ἑτέρας»[ii]. Ο Αριστήνος μας λέγει: «Ὑποκείσονται δὲ αὐτῷ μόνοι οἱ τοῦ Πόντου, καὶ Ἀσίας, καὶ τῆς Θρᾴκης μητροπολῖται, καὶ χειροτονηθήσονται ὑπ’αὐτοῦ˙ ὡσαύτως καὶ οἱ ἐν ταῖς τοιαύταις διοικήσεσι τῶν βαρβάρων ἐπίσκοποι»[iii].
Όλοι αυτοί οι σχολιαστές διατηρούν μια πολύ κυριολεκτική ερμηνεία στην φράση «τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκόπους τῶν προειρημένων διοικήσεων». Στις αρχές του 19ου αι. ερχόμαστε στον Όσιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, ο οποίος στο Πηδάλιο επαναλαμβάνει τον Ζωναρά, λέγοντας: «Πρὸς τούτοις ὁρίζομεν καὶ ψηφιζόμεθα, ὥστε… οὐ μόνον δὲ νὰ χειροτονοῦνται οἱ τῶν εἰρημένων Διοικήσεων Μητροπολῖται, ἀλλὰ δὴ καὶ οἱ Ἐπίσκοποι οἱ εἰς τοὺς βαρβαρικοὺς τόπους, εὑρισκόμενοι τοὺς γειτονεύοντας εἰς τὰς ῥηθείσας αὐτὰς Διοικήσεις, καθὼς οἱ μὲν Ἀλανοὶ λεγόμενοι, παράκεινται καὶ συνορεύουσι μὲ τὴν τοῦ Πόντου Διοίκησιν, οἱ δὲ Ῥῶσσοι, μὲ τὴν τῆς Θρᾴκης»[5].
Ουδέποτε στα σχόλια από τον Ζωναρά μέχρι τον Βαλσαμώνα στον 12ο αι. και έως τον Όσιο Νικόδημο στον 19ο αι. υπάρχει έστω και ο ελάχιστος υπαινιγμός στη σύγχρονη θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι». Ο αοίδιμος μητροπολίτης Σάρδων Μάξιμος στο βιβλίο του για το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1976 γράφει αναλυτικά για την «βαρβαρική» γλώσσα τού 28ου κανόνα, αλλά δεν παραπέμπει ούτε αυτός σε καμία παλαιότερη πηγή προς υποστήριξη της σύγχρονης θεωρίας «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι»[6]. Λοιπόν, ποια είναι η αφετηρία αυτής της θεωρίας; Εξ όσων κατάφερα να προσδιορίσω, η πλέον πρώιμη μαρτυρία αυτής της σύγχρονης θεωρίας εμφανίσθηκε στο μεταίχμιο 19ου και 20ού αι., όταν μια μεγάλης κλίμακος ελληνική Διασπορά επεκτάθηκε σε όλη την υφήλιο και κατέστη ιδιαιτέρως εμφανής στις Ηνωμένες Πολιτείες.
***
Ο οργανωθείς ορθόδοξος χριστιανισμός εδραιώθηκε στις ηπειρωτικές Ηνωμένες Πολιτείες την εποχή του εμφυλίου, όταν πολυεθνικές ενορίες συγκροτήθηκαν στο Σαν Φρανσίσκο (υπό τη διοίκηση της Ρωσικής Εκκλησίας) και στη Νέα Ορλεάνη (που συνδέονταν χαλαρά με την Εκκλησία της Ελλάδος). Όμως μέχρι την εποχή της νήσου Έλις τη δεκαετία του 1890 οι ορθόδοξες ενορίες στην Αμερική δεν είχαν αναπτυχθεί σε σημαντική κλίμακα. Ως προς τον νεοεισερχόμενο πληθυσμό, η μεγαλύτερη ομάδα ορθοδόξων στον Νέο Κόσμο ήταν οι Έλληνες. Τα επόμενα χρόνια οι Έλληνες μετανάστες δημιουργούσαν ναούς στις ανατολικές Ηνωμένες Πολιτείες και σύντομα και στις δυτικές. Οι ελληνικοί ναοί είχαν χαλαρούς δεσμούς είτε με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είτε με την Εκκλησία της Ελλάδος, ή ενίοτε με την Αλεξάνδρεια και την Ιερουσαλήμ. Στην πράξη αυτοί οι νέοι ελληνικοί ναοί λειτουργούσαν αυτόνομα και διοικούνταν από διοικητικά συμβούλια, που συγκροτούσαν λαϊκοί, οι οποίοι προσελάμβαναν και απέλυαν τους ιερείς τους κατά το δοκούν. Ο Τζον Έριξον γράφει: «Δεν υπάρχει τίποτε εκπληκτικό στο ότι ορισμένες ενορίες μπορούσαν να πέφτουν σε πλάνη και να προσλαμβάνουν αυτοχειροτόνητους, συνήθως περιπλανώμενους μοναχούς, οι οποίοι παρίσταναν ότι είναι χειροτονημένοι ιερείς, προκειμένου να εισπράττουν τις αμοιβές, που καταβάλλονταν κατά τη συνήθεια για την τέλεση βαπτίσεων, γάμων ή άλλων ζωτικών “ιεροτελεστιών”»[7].
Για την ελληνική Ορθοδοξία η Αμερική ήταν η «Άγρια Δύση». Σε ορισμένες άλλες ορθόδοξες εθνικές ομάδες στην Αμερική δεν υπήρχε τόσο χαοτική ακαταστασία. Η Ρωσική Εκκλησία θεμελίωσε την Αρχιεπισκοπή της στην Αμερική με μόνιμο αρχιεπίσκοπο και ιερείς, οι οποίοι διορίσθηκαν στις ενορίες τους με κανονικό τρόπο. Οι Αντιοχειανοί και οι Σέρβοι διέθεταν τα δικά τους εθνικά βικαριάτα υπό τον Ρώσο αρχιεπίσκοπο, αλλά ενώ το Οικουμενικό Πατριαρχείο ουδέποτε είχε αντιρρήσεις σε αυτή την πρώιμη ρωσική δικαιοδοσία στην Αμερική, ουδέποτε επίσης δεν παραχώρησε την ελληνική Διασπορά στην εξουσία του Ρώσου αρχιεπισκόπου.
Τελικά, το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Εκκλησία της Ελλάδος αποφάσισαν ότι πρέπει να κάνουν κάτι με τις ελληνικές κοινότητες. Το 1907 το Πατριαρχείο συνέστησε Επιτροπή από τρεις μητροπολίτες για να μελετήσουν το ζήτημα της αυξανομένης ελληνικής Διασποράς. Ποιος θα πρέπει να έχει εξουσία πάνω σε αυτούς τους ανθρώπους και τους ναούς τους; Πώς πρέπει να διοικείται η ελληνική Διασπορά; Στις 12 Νοεμβρίου 1907 η Πατριαρχική Επιτροπή παρουσίασε την εισήγησή της στη συνεδρία της Ιεράς Συνόδου. Μια σύγχρονη αποτίμηση συνοψίζει την εισήγηση και τη συζήτηση ως ακολούθως:
«Η εισήγηση συμπεραίνει βασιζόμενη επί των ιερών κανόνων, οι οποίοι δεν παρατίθενται, ότι όλοι οι ελληνικοί ναοί και κοινότητες στο εξωτερικό, που δεν είναι εντεταγμένες στο κανονικό έδαφος μιας Ορθοδόξου Αυτοκεφάλου Εκκλησίας, εξαρτώνται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Για την πλήρη ευόδωση αυτής της πρωτοβουλίας η Επιτροπή ήταν της γνώμης ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο θα έπρεπε να απευθυνθεί εγγράφως στις αδελφές Αυτοκέφαλες Εκκλησίες ώστε εκείνες να ζητούν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο να δίνει την τυπική συγκατάθεσή του στον διορισμό ιεραρχών και κληρικών, υπευθύνων των ενοριών τους στο εξωτερικό. Σε αυτή την περίπτωση το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν θα είχε δικαίωμα να αρνηθεί. Θα ήταν συνελόντι ειπείν μια απλή τυπική διαδικασία.
«Ο Παναγιώτατος Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ διαφώνησε. Πρότεινε τουλάχιστον στην Ευρώπη τα πράγματα να παραμείνουν ως έχουν, με τις κοινότητες παντού να εξακολουθούν να υπάγονται στις οικείες αυτών Εκκλησίες, ενώ οι ελληνικές κοινότητες στην Αμερική θα έπρεπε να αναφέρονται απευθείας στην Ιερά Σύνοδο των Αθηνών»[8].
Εξ όσων μπορώ να κρίνω, αυτή η εισήγηση είναι το πλέον πρώιμο παράδειγμα της θεωρίας «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι» του 28ου κανόνα, παρόλο που ο ίδιος ο κανόνας δεν παρατίθεται άμεσα. Σημειωτέον ότι η Πατριαρχική Επιτροπή και ο ίδιος ο Πατριάρχης Ιωακείμ διαφωνούσαν με την εφαρμογή αυτής της αρχής.
Τον Μάρτιο του 1908 ο Πατριάρχης Ιωακείμ και η περί αυτόν Ιερά Σύνοδος εξέδωσαν τον Τόμο που παραχωρούσε στην Εκκλησία της Ελλάδος τα πατριαρχικά δικαιώματα επί της Διασποράς[9]. Στον Τόμο τίθεται σαφώς η θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι» ως βάση για τη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου επί της Διασποράς, ενώ ταυτοχρόνως δίδεται έμφαση στους Έλληνες στην καταγωγή, όχι σε όλους τους ορθοδόξους χριστιανούς. Ο Τόμος αρχίζει με τον ισχυρισμό ότι η Ιερά Σύνοδος επιχειρεί να βρει θεμέλιο στους αρχαίους κανόνες για να αντιμετωπίσει τις ειδικές ποιμαντικές προκλήσεις, που ανέκυψαν. Η Σύνοδος γράφει: «…καὶ νῦν ποιοῦμεν διὰ τοῦ παρόντος ἡμετέρου Πατριαρχικοῦ καὶ Συνοδικοῦ Τόμου περὶ τῶν ἔξω τῶν καθωρισμένων ὁρίων τῶν ἐπὶ μέρους αὐτοκεφάλων ἐκκλησιαστικῶν περιφερειῶν διεσπαρμένων ἐν Εὐρώπῃ τε καὶ Ἀμερικῇ καὶ ταῖς λοιπαῖς χώραις ὀρθοδόξων Ἑλληνικῶν Ἐκκλησιῶν, ὧν ἄχρι τοῦδε ἀσταθὴς καὶ ἀκαθόριστος ἐτύγχανεν ἡ τάξις μιᾶς κανονικῆς πνευματικῆς ἀρχῆς».
Στη συνέχεια στον Τόμο διατυπώνεται η θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι»:
«Ἐπειδὴ δὲ οὕτως ἀνωμάλως καὶ ἀορίστως ἐχόντων τῶν τῆς πνευματικῆς ἐξαρτήσεως τῶν εἰρημένων ἐκκλησιῶν παρεβιάζετο μὲν προφανῶς ἡ κανονικὴ τάξις εὔδηλον γὰρ ὅτι οὔτε ἡ ὑπὸ τοῦ καθ’ ἡμᾶς Πατριαρχικοῦ θρόνου εἰς τὸ αὐτοκέφαλον ἀναχθεῖσα μετὰ καθωρισμένων ὁρίων ἁγιωτάτη Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος οὔτε ἄλλη τις Ἐκκλησία ἢ θρόνος ἠδύνατο δήπου κανονικῶς πέραν τῶν ὁρίων τῆς οἰκείας περιφερείας ἐπεκτεῖναι τὴν ἑαυτοῦ ἐξουσίαν, πλὴν γε τοῦ καθ’ ἡμᾶς Ἀγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Πατριαρχικοῦ Οἰκουμενικοῦ θρόνου ἀπὸ τε τοῦ κεχορηγημένου αὐτῷ προνομίου τοῦ χειροτονεῖν τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς καὶ πέραν δηλονοῦν τῶν καθωρισμένων ἐκκλησιαστικῶν περιφερειῶν ἐπισκόπους καὶ ἀπὸ τῶν ἑαυτοῦ πρεσβείων εὐλόγως δικαιομένου τὴν ὑπάτην ἀσκεῖν ἐπὶ τῶν εἰρημένων ἐν τῇ ξένῃ ἐκκλησιῶν πνευματικὴν προστασίαν».
Στη συνέχεια λέγεται στον Τόμο ότι το Πατριαρχείο «ἐκχωρεῖ τῇ αὐτῇ Ἐκκλησίᾳ (τῆς Ἑλλάδος σ.τ.μ.)… καὶ τὸ κανονικὸν κυριαρχικὸν τῆς πνευματικῆς προστασίας καὶ ἐποπτείας δικαίωμα ἐπὶ πασῶν τῶν ἐν τῇ διασπορᾷ… ὀρθοδόξων ἑλληνικῶν ἐκκλησιῶν». Στον Τόμο εκτίθενται διάφοροι όροι: το Άγιο Μύρο θα πρέπει να λαμβάνεται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη, τον οποίο οφείλουν να μνημονεύουν κατά την Θεία Λειτουργία, οι ενοριακοί εφημέριοι πρέπει να λαμβάνουν κανονικό διορισμό από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, όλες οι ενορίες οφείλουν να καταβάλλουν εισφορές υπέρ του Πατριαρχείου.
Πρώτα απ’ όλα βλέπουμε ευρύτατες κανονικές διεκδικήσεις όπως: η αναφορά στο δικαίωμα της Κωνσταντινουπόλεως «χειροτονεῖν τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς… ἐπισκόπους», που είναι σαφής επίκληση του 28ου κανόνα. Και ο Τόμος ισχυρίζεται ότι μόνον η Κωνσταντινούπολη «ἠδύνατο δήπου κανονικῶς πέραν τῶν ὁρίων τῆς οἰκείας περιφερείας ἐπεκτεῖναι τὴν ἑαυτοῦ ἐξουσίαν» και ότι ουδεμία άλλη Εκκλησία μπορεί να ασκεί τη δικαιοδοσία της επί Διασποράς εκτός των ορίων των καθορισμένων αυτής περιφερειών. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι τούτο αφορά τις διεκδικήσεις της Ρωσικής Εκκλησίας, η οποία είχε επισκόπους στην Αμερική και την Ιαπωνία.
Εν τούτοις, ο Τόμος είναι επικεντρωμένος σαφώς στους Έλληνες και όχι σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο εν γένει. Όχι ότι ο Τόμος εκχωρεί τους μη Έλληνες σε άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες. Απλώς ο Τόμος δεν μνημονεύει τους μη Έλληνες ορθοδόξους χριστιανούς της Διασποράς.
***
Σύμφωνα με τον Τόμο του 1908, η Εκκλησία της Ελλάδος έπρεπε να αποστείλει επίσκοπο στην Αμερική. Επί μια δεκαετία, μέχρι το 1918 τούτο δεν συνέβη και οι ελληνικές ενορίες στη Διασπορά διχάσθηκαν ακόμη περισσότερο. Βεβαίως, ήταν εποχή της διαιρέσεως «βασιλικών και βενιζελικών» και οι ελληνικές ενορίες στην Αμερική διχάσθηκαν με κριτήριο τις πολιτικές περιχαρακώσεις σύμφωνα με τις παρατάξεις στο Βασίλειο της Ελλάδος. Το 1918 ο νέος μητροπολίτης Αθηνών (χωρίς ακόμη τον τίτλο του «αρχιεπισκόπου») Μελέτιος Μεταξάκης αναχώρησε για τις Ηνωμένες Πολιτείες μαζί με τον φίλο του επίσκοπο Αλέξανδρο Δήμογλου και άρχισαν να οργανώνουν τις ελληνικές ενορίες σε ό,τι θα εξελισσόταν σε Ελληνορθόδοξη Αρχιεπισκοπή. Αυτή η Αρχιεπισκοπή διεξήγαγε την πρώτη Κληρικολαϊκή Συνέλευση το 1921 και τότε καταχωρήθηκε ως νομικό πρόσωπο. Ως θεσμός, η Αρχιεπισκοπή εόρτασε την εκατονταετηρίδα της πέρυσι, το 2021.
Γιατί τότε εορτάζουμε την εκατονταετηρίδα της Αρχιεπισκοπής το 2022; Το 1921 ο Μελέτιος ήταν στην Ελλάδα ανεπιθύμητο πρόσωπο, έζησε τις ανόδους και τις καθόδους μαζί με τον πολιτικό του σύμμαχο Βενιζέλο και όταν η παράταξη των βασιλικών επικράτησε πάλι ο Μελέτιος ως μητροπολίτης επαύθη. Επανήλθε στην Αμερική, αλλά αυτή τη φορά ως εξόριστος πλέον. Όταν η Ελληνορθόδοξη Αρχιεπισκοπή ιδρύθηκε το καλοκαίρι του 1921, η εκκλησιαστική θέση αμφοτέρων, της Αρχιεπισκοπής και του Μελετίου, ήταν αρκετά αβέβαιη.
Όλα πήραν δραματική τροπή στο τέλος του χρόνου. Τον Δεκέμβριο ο Μελέτιος ξαφνικά εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης με μια αντικανονική διαδικασία στην οποία εμπλέκεται μια μειοψηφία των εκλογίμων επισκόπων-εκλογέων. Ο οικουμενικός θρόνος παρέμενε κενός από το 1918, μια αβέβαιη περίοδος, που συνέπεσε με τον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Εν ριπή οφθαλμού ο Μελέτιος από εκδιωχθείς μητροπολίτης Αθηνών μετατράπηκε σε κορυφαίο ιεράρχη του ορθοδόξου κόσμου. Η ενθρόνισή του τελέσθηκε τον Φεβρουάριο και μια από τις πρώτες του πράξεις ως Πατριάρχης την 1η Μαρτίου ήταν η ακύρωση του Τόμου του 1908 και η ανάκτηση της εξουσίας του Οικουμενικού Πατριάρχη στη Διασπορά.
Η ακύρωση έγινε μέσα από την Πράξη, που εξέδωσε ο Μελέτιος και η περί αυτόν Ιερά Σύνοδος[10]. Σε αυτό το κείμενο, εξ όσων γνωρίζω, για πρώτη φορά παρουσιάσθηκε η πλήρως επεκτατική θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι», χωρίς περιορισμό στους Έλληνες στην καταγωγή. Στην Πράξη περιγράφεται ο Τόμος του 1908 ως ένα κείμενο, κατά το οποίο το Πατριαρχείο εκχώρησε στην Εκκλησία της Ελλάδος «τὴν διαχείρισιν τοῦ κανονικοῦ αὐτῆς δικαιώματος τῆς ὑπάτης πνευματικῆς ἐξουσίας καὶ προστασίας ἐπὶ τῶν ἐν τῇ διασπορᾷ καὶ ἔξω τῶν καθωρισμένων ὁρίων τῶν Ἁγιωτάτων Ὀρθοδόξων Αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν». Η Πράξη επισημαίνει ειδικότερα ότι αυτές οι κοινότητες ήταν «ἑλληνόφωνες». Και επειδή η Εκκλησία της Ελλάδος απέτυχε να οργανώσει επιτυχώς αυτές τις κοινότητες, η Κωνσταντινούπολη ανακτούσε το δικαίωμα επί της Διασποράς «ἐν τῷ ἀπαραγράπτῳ δικαιώματι αὐτῆς τοῦ διέπειν καὶ διαχειρίζεσθαι αὐτεξουσίως τὴν ἀπὸ τῶν ἱερῶν κανόνων καὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς τάξεως ἀνήκουσαν αὐτῇ κανονικὴν ἐξουσίαν, ἐν ᾗ περιλαμβάνεται καὶ ἡ ἐπὶ τῶν ἔξω καὶ ἐν τῇ διασπορᾷ Ὀρθοδόξων Παροικιῶν ἐκκλησιαστικὴ ἐποπτεία». Επομένως, η Πράξη μεταπηδά από την έμφαση στους ελληνόφωνους σε όλες τις ορθόδοξες κοινότητες ανεξαρτήτως εθνικότητος ή γλώσσας. Προκειμένου να αρθεί κάθε αμφιβολία ως προς την επεκτατικότητα αυτής της διεκδικήσεως, στην προτελευταία παράγραφο η Πράξη φθάνει στην κορύφωσή της:
«[ἡ Κωνσταντινούπολις] ἀποκαθίστησι δὲ καὶ αὖθις πλήρη καὶ ἀκέραια τὰ κανονικὰ κυριαρχικὰ αὐτῆς δικαιώματα τῆς ἀμέσου ἐποπτείας καὶ διακυβερνήσεως ἐπὶ πασῶν ἀνεξαιρέτως τῶν ἔξω τῶν ὁρίων ἑκάστης ἐπὶ μέρους Αὐτοκεφάλου Ἐκκλησίας ἐν τε Εὐρώπῃ καὶ ἐν Ἀμερικῇ καὶ ἀλλαχοῦ εὑρισκομένων Ὀρθοδόξων Παροικιῶν, ὑπάγουσα καὶ αὖθις αὐτὰς ὑπὸ τὴν ἄμεσον αὐτῆς ἐκκλησιαστικὴν ἐξάρτησιν καὶ χειραγωγίανκαὶ ὁρίζουσα ὅπως πρὸς αὐτὴν μόνον ἔχωσιν αὗται ἐφεξῆς τὴν ἀναφορὰν αὐτῶν καὶ παρ’αὐτῆς τὸ κῦρος τῆς ἐκκλησιαστικῆς συγκροτήσεως καὶ ὑποστάσεως αὐτῶν...»
Στη συνέχεια, στις 17 Μαΐου, ο Μελέτιος και η περί αυτόν Ιερά Σύνοδος εξέδωσαν Τόμο ιδρύσεως της Αρχιεπισκοπής Βορείου και Νοτίου Αμερικής ως επαρχίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου[11]. Αυτός ο Τόμος του Μαΐου αρχίζει επαναλαμβάνοντας τη θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι»: «Τῶν ὀρθοδόξων παροικιῶν τῶν ἔξω κανονικῶν ὁρίων ἑκάστης τῶν ἐπὶ μέρους Ἁγίων τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησιῶν εὑρισκομένων τὴν ποιμαντικὴν διακυβέρνησιν τῷ Ἁγιωτάτῳ Ἀποστολικῷ Πατριαρχικῷ Οἰκουμενικῷ Θρόνῳ αἱ κανονικαὶ διατάξεις καὶ ἡ διὰ τῶν αἰώνων πρᾶξις τῆς Ἐκκλησίας ἀναγράφουσιν».
Σε αντίθεση με τον Τόμο του 1908, που αρχίζει με μια εκτεταμένη διεκδίκηση επί της εδαφικής δικαιοδοσίας, αλλά στη συνέχεια μεταβιβάζει την έμφαση μόνον στην ελληνική Διασπορά, και σε αντίθεση με την προηγούμενη Πράξη του Μαρτίου 1922, που ανακάλεσε τον Τόμο του 1908, ο Τόμος του 1922 δεν κάνει καθόλου αναφορές στην εθνική καταγωγή, αλλά ορίζει «ὅπως ἀπὸ τοῦ νῦν πᾶσαι αἱ ἐν Ἀμερικῇ Βορείῳ καὶ Νοτίῳ εὑρισκόμεναι ὀρθόδοξοι παροικίαι καὶ οἱαδήτινες ὀρθόδοξοι ἐκκλησιαστικαὶ συσσωματώσεις αἵ τε νῦν ὑφιστάμεναι καὶ ἐν τῷ ἐφεξῆς χρόνῳ ἱδρυθησόμεναι γνωρίζωνται ὡς μέλη σώματος ἑνὸς, ὅπερ ἐστὶ ἡ ‘Ὀρθόδοξος Ἀρχιεπισκοπὴ Ἀμερικῆς Βορείου καὶ Νοτίου’». Όχι «Ἑλληνικὴ Ἀρχιεπισκοπή», αλλά «Ὀρθόδοξος Ἀρχιεπισκοπή».
Ο Τόμος κατατάσσει την Αρχιεπισκοπή στην δέκατη πέμπτη θέση του καταλόγου των μητροπόλεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου και θεσπίζει τη διάρθρωση της Αρχιεπισκοπής, η οποία πρέπει να διαιρείται σε επαρχίες. Για την έναρξη ο Τόμος συνιστά τέσσερις. Αξιοπερίεργο είναι ότι η Νέα Υόρκη δεν αναφέρεται καθόλου. Ο αρχιεπίσκοπος έχει την Ουάσιγκτον και τη Φιλαδέλφεια, ενώ οι άλλες τρεις επαρχίες είναι του Σικάγου, της Βοστώνης και της Καλιφόρνιας. Ο αρχιεπίσκοπος και οι επαρχιούχοι επίσκοποι συγκροτούν την Επαρχιακή Σύνοδο.
Ο Τόμος χορηγεί στην Αρχιεπισκοπή πολύ περισσότερη ανεξαρτησία από ό,τι έχει η σημερινή Ελληνική Αρχιεπισκοπή. Σε περίπτωση χηρείας είτε του αρχιεπισκοπικού θρόνου, είτε του επαρχιακού, η Επαρχιακή Σύνοδος εκλέγει διάδοχο σύμφωνα με την ακόλουθη διαδικασία: η Ιερά Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως έχει τον κατάλογο των προς αρχιερατεία εκλογίμων, έπειτα το μόνιμο Κληρικολαϊκό Συμβούλιο (ουσιαστικά ανάλογο του σημερινού Συμβουλίου της Αρχιεπισκοπής ή του Συμβουλίου της Μητροπόλεως) «προωθεί» τους προτιμώμενους υποψηφίους, βασικά δε συγκεκριμένες υποψηφιότητες. Η Επαρχιακή Σύνοδος επιλέγει από τον κατάλογο των υποψηφιοτήτων, υπό τον όρο της εγκρίσεώς τους από τον Οικουμενικό Πατριάρχη.
Βεβαίως, τίποτε από αυτά δεν εφαρμόζεται σήμερα. Από την εποχή της αναδιαμόρφωσης της Αρχιεπισκοπής το 1930-1931 η Ιερά Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως ελέγχει την εκλογή των νέων Αρχιεπισκόπων, με την ίδια την Αρχιεπισκοπή να μην διαδραματίζει κανένα ρόλο στη διαδικασία της εκλογής, εκτός από έναν συμβουλευτικό (του κομπάρσου στην ουσία), που ανατίθεται στο Αρχιεπισκοπικό Συμβούλιο.
Όπως είδαμε, ο Τόμος του 1922 δεν έχει εθνικό χαρακτήρα. Φαίνεται να οραματίζεται την Αρχιεπισκοπή ως το μοναδικό κανονικό σώμα για όλους τους ορθόδοξους χριστιανούς στη Βόρεια και Νότια Αμερική. Ουδέποτε δεν είχε η Αρχιεπισκοπή τον πανορθόδοξο χαρακτήρα, ο οποίος όπως φαίνεται καθιερώνεται από τον Τόμο. Στο πρώτο Καταστατικό της Αρχιεπισκοπής, που εξεδόθη το 1922, αναφέρεται αυτή ως «Ἑλληνικὴ» Αρχιεπισκοπή, και προορίζεται για εκείνους τους ορθοδόξους χριστιανούς, οι οποίοι χρησιμοποιούν την ελληνική ως γλώσσα της λατρείας τους. Το Καταστατικό τονίζει ειδικότερα ότι η Αρχιεπισκοπή υπάρχει για να οργανώνει την πνευματική ζωή των Ελλήνων και των ορθοδόξων Αμερικανών ελληνικής καταγωγής.
***
Αυτές οι δύο Πράξεις του Μελετίου και της περί αυτόν Συνόδου ήταν μόνο ένα μέρος της καταιγιστικής δραστηριότητας του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τον Μάρτιο, τον ίδιο μήνα που ανεκλήθη ο Τόμος του 1908, ο Μελέτιος διεξήγε μια εβδομάδα διαπραγματεύσεων με μια σερβική ορθόδοξη αντιπροσωπεία για το αυτοκέφαλο της Σερβικής Εκκλησίας. Με άλλο Τόμο ιδρύθηκε η μητρόπολη Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας για να επιβλέπει τις παροικίες στην Κεντρική και τη Δυτική Ευρώπη. Ο Τόμος για τη Βόρεια και τη Νότια Αμερική ήρθε τον Μάιο, τον Σεπτέμβριο ο Μελέτιος εξέδωσε εγκύκλιο για το έγκυρο των αγγλικανικών χειροτονιών. Δεν ήταν σύμπτωση ότι η Βρετανία ήταν ένας από τους αποφασιστικούς παίκτες στο τότε ακόμη απροσδιόριστο μέλλον της Τουρκίας και ο Μελέτιος επί μερικά χρόνια εξέφραζε δημοσίως την ελπίδα ότι η Αγία Σοφία θα μπορούσε να επιστραφεί στους ορθοδόξους.
Η εκλογή του Μελετίου και όλη αυτή η δραστηριότητα, που μόλις περιέγραψα, έλαβαν χώρα σε μία περίοδο αδιεξόδου στον ελληνοτουρκικό πόλεμο, μια ηρεμία γεμάτη ένταση πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο, όταν ο Μελέτιος ενθρονίσθηκε και ανακάλεσε τον Τόμο του 1908, οι σύμμαχοι με επικεφαλής τη Βρετανία, διεξήγαγαν διπλωματικές συναντήσεις στο Λονδίνο, προσπαθώντας να μεσολαβήσουν για μια ανακωχή. Ο Ατατούρκ δεν συμφωνούσε, ενώ οι Έλληνες όλο και περισσότερο αποκαρδιώνονταν και διχάζονταν. Τον Απρίλιο ο Μελέτιος έγραψε στον Βενιζέλο: «Είναι βέβαιο ότι όλοι εμείς εδώ και στη Σμύρνη και την Αθήνα αγωνιζόμαστε στα τυφλά, χτυπώντας και φίλους, και εχθρούς χωρίς πλέον ένα συγκεκριμένο σκοπό…»[12]. Κατά τη διάρκεια μερικών εβδομάδων πριν εκδοθεί ο Τόμος για τη Διασπορά, η σοβιετική κυβέρνηση, η οποία από την πλευρά της ήταν απασχολημένη με τον διωγμό κατά της Ρωσικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, έστελνε μεγάλα χρηματικά ποσά ως βοήθεια στην Τουρκία. Οι Έλληνες άρχισαν να δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον προς την Κωνσταντινούπολη. Όλοι πήγαιναν για διευθέτηση.
Αυτό είναι το πλαίσιο, στο οποίο ο Μελέτιος και η περί αυτόν Σύνοδος ανακάλεσαν τον Τόμο του 1908 και ίδρυσαν την Αρχιεπισκοπή Βορείου και Νοτίου Αμερικής. Το μέλλον του Οικουμενικού Πατριαρχείου, της Ορθοδοξίας όχι μόνον στην Τουρκία, αλλά και στη Ρωσία, και ειλικρινά απανταχού, ετέθη ξαφνικά υπό αμφισβήτηση. Οι μεγάλες αυτοκρατορίες, που επί αιώνες προσδιόρισαν τον ορθόδοξο κόσμο – Ρωσική, Οθωμανική και των Αψβούργων – ξαφνικά εξαφανίσθηκαν και τη θέση τους στην καλύτερη των περιπτώσεων κατέλαβαν η αβεβαιότητα, ενώ πολλές φορές οι διωγμοί και οι καταστροφές. Σε αυτό το πλαίσιο ο Μελέτιος, ίσως ο πλέον δημιουργικός, φιλόδοξος και πολιτικά σκεπτόμενος Πατριάρχης στην ιστορία, αναδιοργάνωσε ριζικά τον ίδιο τον θεσμό του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αναδιατύπωσε ένα νέο σκοπό ως δημιουργός της επεκτατικής θεωρίας «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι», που κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος της υφηλίου.
***
Στην αρχή αυτής της εργασίας παρέθεσα ρήση του μελλοντικού Πατριάρχη Αλεξανδρείας Χριστοφόρου, ο οποίος δήλωσε ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο άρχισε να επεκτείνει τη δικαιοδοσία του επί της Διασποράς μόνον το 1922, δηλαδή με τον Τόμο του 1922. Όμως παρ’ όλο που μπορούμε να ιχνηλατήσουμε την αξίωση του Πατριαρχείου επί της Διασποράς λίγο πριν το 1908, ο Χριστοφόρος φαίνεται να είχε δίκαιο εν γένει. Η θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι» στην πραγματικότητα εμφανίζεται στις αρχές του 20ού αι., για πρώτη φορά προσδιορίσθηκε σαφώς στον Τόμο του 1908, αλλά δεν είχε κανένα πρακτικό αποτέλεσμα μέχρι το 1922.
Μια τελευταία παρατήρηση. Ο Πατριάρχης Μελέτιος είναι ο πατέρας της σύγχρονης θεωρίας «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι», αλλά μετά από μερικά χρόνια την απέρριψε. Το 1924 οι Τούρκοι τον ανάγκασαν να φύγει από την Κωνσταντινούπολη και το 1926 εξελέγη Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Την επόμενη χρονιά καθαίρεσε έναν ιερέα, ο οποίος βρισκόταν στο Μαρόκο, που στην αρχαιότητα υπαγόταν στη Ρώμη. Ο ιερέας κατέθεσε έκκλητο προσφυγή στον Οικουμενικό Πατριάρχη, ο οποίος διεκδικούσε τη δικαιοδοσία επί του Μαρόκου (η χώρα εκείνη την εποχή θεωρείτο «Διασπορά»). Ο Μελέτιος διεκδίκησε όλη την Αφρική για την Αλεξάνδρεια, μολονότι μέχρι τότε ο τίτλος του κάλυπτε μόνον «Αλεξάνδρεια, Λιβύη, Πεντάπολη, Αιθιοπία και πάσα την Αίγυπτο»[13]. Το 1927, παρά τη θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι», αρχίζουν οι διεκδικήσεις της Αλεξανδρείας επί «πάσης τῆς Αφρικῆς». Ο Οικουμενικός Πατριάρχης δεν αναγνώρισε τις διεκδικήσεις επί «πάσης τῆς Αφρικῆς» μέχρι το 2001.
Αδιαμφισβήτητα θα ήμουν πρόθυμος να αποδειχθεί ότι κάνω λάθος σε αυτό. Δεν είμαι κανονολόγος ή ιστορικός του Βυζαντίου. Ίσως ο Βαλσαμών και ο Ζωναράς απλώς αγνόησαν τη θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι» στην ερμηνεία τους του 28ου κανόνα. Υποθέτω ότι είναι δυνατό ότι ο Όσιος Νικόδημος με τη σειρά του στις αρχές του 19ου αι. επίσης παρέβλεψε αυτή τη θεωρία και ότι κατά πάσα πιθανότητα το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε ενστάσεις κατά της ρωσικής δικαιοδοσίας επί της Αμερικής σε κάποιο έγγραφο, το οποίο δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί. Αλλά η απλούστερη εξήγηση, η εξήγηση που υποστηρίζεται από τις αποδείξεις, που όντως έχουμε, είναι ότι η θεωρία «ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς μέρεσι» του 28ου κανόνα έχει τις καταβολές της στις αρχές του 20ού αι., όταν η πολυπληθής ελληνική Διασπορά επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο και σύντομα μετά τούτο το υπό τον Μελέτιο Μεταξάκη Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγκάσθηκε να ανακαλύψει εκ νέου τον εαυτό του ενώπιον της μοναδικής στα 500 χρόνια απειλής για την ίδια την ύπαρξή του.
[1] Christophoros, Metropolitan of Leontopolis, «The Position of the Ecumenical Patriarchate in the Orthodox Church (1924)», Orthodox History (August 26, 2020), https://orthodoxhistory.org/2020/08/26/the-position-of-the-ecumenical-patriarchate-in-the-orthodox-church-1924/, μεταφράσθηκε από τα γαλλικά από τον Sam Noble, δημοσιεύθηκε ως «Le patriarcat œcuménique vu d’Egypte», Revue des études Byzantines 137 (1925), 40-55.
[2] Γ. Α. Ράλλη και Μ. Ποτλή, Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων τῶν τε Ἁγίων καὶ πανευφήμων ἀποστόλων καὶ τῶν ἱερῶν οἰκουμενικῶν καὶ τοπικῶν Συνόδων καὶ τῶν κατὰ μέρος Ἁγίων Πατέρων. 2:280-286. Και πάλι ο πατήρ John Erickson: «Γι’ αυτό τον λόγο [καὶ ὥστε], μητροπολίτες και μόνον αυτοί των επαρχιών Πόντου, Ασίας και Θράκη, καθώς και οι επίσκοποι των προειρημένων επαρχιών των βαρβάρων [ἔτι δὲ καὶ τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκόπους τῶν προειρημένων διοικήσεων], οφείλουν να χειροτονούνται από τον προειρημένο αγιώτατο θρόνο της αγιωτάτης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως». Fr John H. Erickson, Chalcedon Canon 28: Its Continuing Significance For Discussion of Primacy in the Church, 1.
[3] Η Ελληνορθόδοξη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού, The Leadership of the Ecumenical Patriarchate and the Significance of Canon 28 of Chalcedon, Greek Orthodox Archdiocese of America (April 30, 2009), https://www.goarch.org/-/the-leadership-of-the-ecumenical-patriarchate-and-the-significance-of-canon-28-of-chalcedon».
[4] Ο Mathisen εξηγεί: «Ο όρος του 451 θα τοποθετούσε την Κωνσταντινούπολη στο ίδιο με την Αντιόχεια και την Αλεξάνδρεια διοικητικό επίπεδο, ενώ η Κωνσταντινούπολη είχε ήδη διεκδικήσει την επίβλεψη επί των Εκκλησιών των βαρβάρων στις περιοχές, που ήταν παρακείμενες στις επαρχίες της Ανατολής και της Αιγύπτου. Επιπλέον, αυτός ο όρος θα κάλυπτε το κενό, το οποίο θα μπορούσε να έχει αφήσει την Καισάρεια ως έδρα της μητροπόλεως Αρμενίας εκτός αποτελεσματικού ελέγχου της Κωνσταντινουπόλεως, ακόμη και όταν η Κωνσταντινούπολη ασκούσε εξουσία επί της Καισαρείας. Οποιοσδήποτε επίσκοπος των βαρβάρων στις παρακείμενες στον Πόντο, την Ασία και τη Θράκη περιοχές είχε πλέον τώρα άμεση ευθύνη έναντι της Κωνσταντινουπόλεως, ενώ άλλες σχέσεις διακόπηκαν». Mathisen, 669. Ο αρχιμανδρίτης Κύριλλος Χοβορούν γράφει: «Δεν είχε απονεμηθεί στους Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως προνόμιο να χειροτονούν επισκόπους μεταξύ των “βαρβάρων”, οι οποίοι έμειναν εκτός της αυτοκρατορίας, στο Barbaricum. Τούτο είναι σαφές από το γεγονός ότι δεν υπήρχαν εκεί επίσκοποι, ίσως με εξαίρεση την Κριμαία. Μόνον οι επίσκοποι για τους “βαρβάρους”, οι οποίοι κατοικούσαν εντός των τριών διοικήσεων της αυτοκρατορίας χειροτονούνταν από τους Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως». Cyril Hovorun, On the Formation of Jurisdictional Limits of Eastern Churches in 4-5th Centuries, Orientale Lumen IX Conference Proceedings. Society of St John Chrysostom Eastern Christian Publications. 2005. 87-103. Ο Erickson είναι της ίδιας γνώμης: «Ποια είναι η σημασία και η χρήση της φράσης “τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκόπους τῶν προειρημένων διοικήσεων”; Πρώτον, είναι απολύτως σαφές ότι δεν σημαίνει την απεριόριστη εξουσία επί των βαρβάρων όπου και να κατοικούσαν, εφ’ όλης της Διασποράς, όπως θα λέγαμε σήμερα. Τούτο δεν σημαίνει την εξουσία επί των περιοχών του Άνω Νείλου, οι οποίες όχι μόνον ήταν παρακείμενες με την Αίγυπτο, αλλά επίσης και ευαγγελίσθηκαν απευθείας εκεί, ή την εξουσία επί των περιοχών ανατολικότερα της πολιτικής διοικήσεως της Ανατολής, όπου ισχύουν παρόμοιες εκτιμήσεις. Σε όλες εκείνες τις περιοχές η επίβλεψη σε θέματα που είχαν σχέση με τη χειροτονία και την εκκλησιαστική τάξη ευρισκόταν στα χέρια της Αλεξανδρείας και Αντιοχείας αντίστοιχα από την προ Νίκαιας εποχή και έτσι παρέμεινε. Επιπροσθέτως, με προφανές το ενδιαφέρον για τη συμμόρφωση με τους προηγούμενες κανόνες, που αποδεικνύεται στην ψήφο της Συνόδου της Χαλκηδόνος, είναι άκρως αμφίβολο ότι η Σύνοδος προσπαθούσε να τροποποιήσει τις διατάξεις του 2ου κανόνα της Α΄ Κωνσταντινουπόλεως (Β΄ Οικουμενικής Συνόδου), όπου αναγραφόταν ότι «Τὰς δὲ ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἔθνεσι τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίας, οἰκονομεῖσθαι χρὴ κατὰ τὴν κρατήσασαν συνήθειαν τῶν Πατέρων», Erickson, 12.
[5] Ὁσίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου. Πηδάλιον τῆς νοητῆς νηὸς, τῆς Μίας Ἁγίας, Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς τῶν ὀρθοδόξων Ἐκκλησίας: ἤτοι ἅπαντες οἱ ἱεροὶ καὶ θείοι κανόνες τῶν ἁγίων οἰκουμενικῶν Συνόδων. Αθήνα, 2003. Σελ. 209.
[6] Maximos, Metropolitan of Sardes, The Oecumenical Patriarchate in the Orthodox Church: A Study in the History and Canons of the Church (Thessaloniki: Patriarchal Institute for Patristic Studies, 1976), 221-229.
[7] Fr John H. Erickson, Organization, Community, Church: Reflections on Orthodox Parish Polity in America, Greek Orthodox Theological Review 48:1-4 (2003), 72. Βλ. επίσης Matthew Namee, The Myth of Unity, Orthodox History (January 29, 2018), https://orthodoxhistory.org/2018/01/29/myth-of-unity/.
[8] G. Bartas, Chez les Grecs Orthodoxes, Échos d’Orient 68 (1908), 54-55. Δημοσιευθέν στα αγγλικά ως “Who Had Jurisdiction Over the Diaspora in 1907?” Orthodox History (August 12, 2022), https://orthodoxhistory.org/2022/08/12/who-had-jurisdiction-over-the-diaspora-in-1907/.
[9] Το ελληνικό πρωτότυπο δημοσιεύθηκε στην έκδοση: Paul Manolis, The History of the Greek Church of America in Acts and Documents, Vol. 1 (Ambelos Press, 2003), 310-315 // chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://orthodoxhistory.org/wp-content/uploads/2022/10/1908-03-03-Tomos-of-the-Ecumenical-Patriarch-....
[10]Δημοσιεύθηκε στην Εκκλησιαστική Αλήθεια 1922, 129-130 // chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://orthodoxhistory.org/wp-content/uploads/2022/10/1922-03-01-EP-Praxis-re.-Diaspora-Greek-origi...
[11]Δημοσιεύθηκε στην Εκκλησιαστική Αλήθεια 1922, 218-220 // chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://orthodoxhistory.org/wp-content/uploads/2022/10/1922-05-17-EP-Tomos-on-North-South-America-Gr...
[12] Michael Llewellyn Smith, Ionian Vision: Greeks in Asia Minor, 1919-1922. University of Michigan Press, 1973, 274.
[13] J. Lacombe, Chronique des Églises Orientales, Revue des études Byzantines 174 (1934), 230.
[i] Σύνταγμα τῶν Θείων καὶ Ἱερῶν Κανόνων τῶν τε Ἁγίων καὶ πανευφήφων Ἀποστόλων, καὶ τῶν Ἱερῶν Οἰκουμενικῶν καὶ Τοπικῶν Συνόδων, καὶ τῶν κατὰ μέρος Ἁγίων Πατέρων, Ἐκδοθέν, Σὺν πλείσταις ἄλλαις τὴν ἐκκλησιαστικὴν κατάστασιν διεπούσαις διατάξεσι... Ὑπὸ Γ. Α. Ράλλη καὶ Μ. Ποτλῆ, Ἐγκρίσει τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας καὶ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Τόμος Δεύτερος. Ἀθήνῃσιν, Ἐκ τῆς Τυπογραφίας Γ. Χαρτοφύλακος. 1852. Σελ. 283 // https://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=/metadata/9/3/c/metadata-01-0000374.tkl&do=78...
[ii] Αυτόθι. Σελ. 285.
[iii] Αυτόθι. Σελ. 286.